Trong thời đại số hóa, những hình thức lừa đảo tài chính tinh vi đang ngày càng bùng phát. Một trong những mô hình lừa đảo kinh điển nhưng vẫn liên tục được "tái sinh" dưới nhiều hình thức mới là mô hình Ponzi. Nếu bạn từng nghe đến những lời mời gọi đầu tư "siêu lợi nhuận, rút vốn dễ dàng" hoặc "cam kết lãi suất 30%/tháng" thì có thể bạn đã từng đứng trước một mô hình Ponzi mà không hề hay biết.

Mô hình Ponzi là gì?

Ponzi scheme là một hình thức lừa đảo tài chính, trong đó tiền của người đầu tư sau được dùng để trả lợi nhuận cho người đầu tư trước, tạo cảm giác rằng đây là một kênh đầu tư hiệu quả, an toàn. Thực tế, hệ thống không tạo ra giá trị thực hoặc doanh thu từ hoạt động kinh doanh. Khi không còn nhà đầu tư mới hoặc dòng tiền tắt nghẽn, toàn bộ mô hình sẽ sụp đổ.

Tên gọi "Ponzi" bắt nguồn từ Charles Ponzi, một người Ý di cư sang Mỹ vào đầu thế kỷ 20. Ông đã dùng mô hình này để lừa đảo hàng triệu đô la từ hàng nghìn người vào năm 1920.

Tác động "Thông tin bất cân xứng" lên nạn nhân mô hình Ponzi

Một trong những nguyên nhân khiến nạn nhân dễ rơi vào bẫy Ponzi là hiện tượng thông tin bất cân xứng (asymmetric information) – khi người tổ chức mô hình biết rõ bản chất lừa đảo, trong khi nhà đầu tư chỉ được tiếp cận những thông tin "đẹp đẽ" và có tính dẫn dụ. Người tham gia không có đủ kiến thức, dữ liệu hoặc công cụ để kiểm chứng tính minh bạch của mô hình, dẫn đến các quyết định đầu tư sai lầm. Trong môi trường thiếu minh bạch, người đi sau thường tin tưởng người đi trước, và chuỗi lừa đảo cứ thế tiếp diễn – cho đến khi mô hình sụp đổ.

Ponzi trong khởi nghiệp: Bẫy đầu tư cho người trung niên có tiền nhàn rỗi

Trong những năm gần đây, mô hình Ponzi đã len lỏi vào cả lĩnh vực khởi nghiệp, đặc biệt khởi nghiệp công nghệ cao, dưới vỏ bọc "gọi vốn đầu tư", "mở rộng chi nhánh", hay "cổ phần hóa tiềm năng". Nhiều startup không có sản phẩm rõ ràng, chưa tạo ra doanh thu thực tế nhưng vẫn huy động vốn từ các cổ đông nhỏ lẻ, đặc biệt nhắm tới nhóm trung niên có tiền nhàn rỗi nhưng thiếu kiến thức tài chính. Những lời hứa hẹn như "cơ hội làm chủ sớm", "lợi nhuận kép sau 6 tháng", hay "thoái vốn siêu lời" khiến nhiều người nhẹ dạ đầu tư vài trăm triệu đến vài tỉ đồng. Trên thực tế, tiền của người góp sau được dùng để chi trả cho người góp trước, duy trì hoạt động một thời gian ngắn trước khi vỡ trận. Khi startup không thể tiếp tục gọi vốn mới hoặc bị cơ quan chức năng sờ gáy, tất cả cổ đông nhỏ lẻ đều trở thành nạn nhân của một mô hình Ponzi trá hình dưới danh nghĩa đổi mới sáng tạo.

Ponzi trá hình trong kinh doanh thực phẩm chức năng

Một biến tướng phổ biến khác của mô hình Ponzi là trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm chức năng, đặc biệt qua hình thức đa cấp trá hình. Thay vì tập trung vào chất lượng sản phẩm hay kênh phân phối uy tín, nhiều hệ thống chỉ chú trọng vào việc tuyển người mới và thu tiền đầu vào. Các "nhà phân phối" được hứa hẹn lợi nhuận cao nếu đóng gói combo hàng chục triệu đồng và tuyển thêm người tham gia. Sản phẩm thường bị thổi phồng công dụng, giá bán cao hơn thị trường gấp nhiều lần, nhưng doanh thu thực tế không đến từ người tiêu dùng mà từ việc bán hàng nội bộ trong hệ thống. Khi hệ thống ngừng phát triển, lượng hàng tồn kho lớn không bán được, những người tham gia cuối cùng là người chịu lỗ nặng. Đây chính là mô hình Ponzi khoác áo "kinh doanh sức khỏe", đánh vào lòng tin và sự thiếu hiểu biết của người dân, đặc biệt là các bà nội trợ hoặc người nghỉ hưu muốn tìm thêm thu nhập.

Dấu hiệu nhận biết một mô hình Ponzi

Dù khoác áo “đầu tư công nghệ”, “tài chính 4.0”, “blockchain”, hay “trí tuệ nhân tạo”, mô hình Ponzi hiện đại vẫn có những đặc điểm dễ nhận diện nếu bạn tỉnh táo:

1. Cam kết lợi nhuận cao, cố định

Bất kỳ lời mời đầu tư nào cam kết lãi suất quá cao (ví dụ 20–50%/tháng), cố định và không chịu rủi ro là điều phi lý trong tài chính.

2. Không có sản phẩm hoặc hoạt động kinh doanh thực tế

Nhiều mô hình chỉ mời gọi người khác “đầu tư” mà không hề có sản phẩm hay dịch vụ cụ thể để tạo doanh thu.

3. Phụ thuộc vào tuyển người mới (đa cấp tài chính)

Bạn được khuyến khích mời gọi người khác để hưởng hoa hồng, thay vì kiếm tiền từ hoạt động đầu tư thực sự.

4. Không rõ ràng về pháp lý hoặc đơn vị vận hành

Các công ty Ponzi thường không minh bạch về địa chỉ, giấy phép, hoặc thường đặt trụ sở ở nước ngoài khó kiểm chứng.

Các ví dụ thực tế về mô hình Ponzi hiện đại

1. BitConnect (2016–2018)

Từng là nền tảng đầu tư tiền mã hóa đình đám, BitConnect hứa hẹn lợi nhuận đến 40%/tháng. Họ sử dụng tiền của người mới để trả lãi cho người cũ. Khi mô hình đổ vỡ năm 2018, thiệt hại lên tới hàng tỷ USD, nhiều nhà đầu tư trắng tay.

2. Đầu tư forex, AI robot – Skyway, Questra, Lion Group

Các mô hình này hoạt động dưới vỏ bọc công nghệ tài chính, hứa hẹn AI giao dịch forex tự động mang về lợi nhuận ổn định, nhưng thực chất chỉ là trò chơi tiền người sau nuôi người trước. Khi dòng tiền chậm lại, các “leader” biến mất, hệ thống sụp đổ.

3. Ngân hàng đa cấp trá hình

Một số tổ chức mạo danh “ngân hàng số” hoặc “tổ chức tín dụng quốc tế”, đưa ra các chương trình “đầu tư thông minh”, “cổ phần hóa tương lai”, vẽ viễn cảnh thu nhập thụ động nhưng bản chất là Ponzi tinh vi.

Vì sao Ponzi vẫn tồn tại?

• Lòng tham và sự thiếu hiểu biết của người dân là mảnh đất màu mỡ cho mô hình Ponzi phát triển.
• Thiếu thông tin và quá tin tưởng vào những người luôn biết cách "phông bạt", "làm màu" để qua mắt những người nhẹ dạ, cả tin.
• Truyền thông mạng xã hội làm cho việc lan truyền các mô hình này nhanh chóng, khó kiểm soát.
• Nhiều Ponzi hiện đại lồng ghép yếu tố tâm linh, lòng tin, cộng đồng để xây dựng “niềm tin mù quáng”.

Làm gì để tự bảo vệ?

• Kiểm tra giấy phép hoạt động của tổ chức đầu tư.
• Không tin vào lợi nhuận phi lý, đặc biệt là những cam kết lợi nhuận cao trong thời gian ngắn.
• Tìm hiểu kỹ mô hình kinh doanh: công ty kiếm tiền từ đâu? có sản phẩm hay dịch vụ thật không?
• Tham khảo thông tin từ các nguồn uy tín như website của Ngân hàng Nhà nước, Bộ Công an, hoặc báo chí chính thống.
• Tỉnh táo trước khi "đầu tư theo bạn bè" – đừng vì người thân tham gia mà tưởng đó là an toàn.

Kết luận

Mô hình Ponzi là một cái bẫy tài chính được tái sinh liên tục theo thời đại. Trong thời đại công nghệ và tự do tài chính lên ngôi, sự tỉnh táo và hiểu biết chính là tấm khiên bảo vệ bạn khỏi những lời mời gọi đầu tư lừa đảo. Đầu tư thông minh không phải là chạy theo lợi nhuận, mà là biết giữ gìn tài sản và tránh xa những mô hình phi đạo đức.