Học để tư duy – chứ không chỉ để lấy điểm: Trong suốt nhiều năm đi học, chúng ta được dạy cách đạt điểm cao, cách làm đúng đáp án, cách ghi nhớ thông tin thật nhanh. Nhưng rất ít người trong chúng ta được dạy cách tư duy, cách đặt câu hỏi, cách giải quyết vấn đề chưa từng gặp.

Đó là lý do vì sao có những người "học rất giỏi" nhưng lại bối rối trước thực tế – vì họ quen học những gì đã có sẵn câu trả lời. Trong khi đó, thế giới ngoài kia lại đầy rẫy những câu hỏi không ai giải trước cho bạn.

Vậy nên, bài viết này không chỉ bàn về nghịch lý “học giỏi để làm gì”, mà còn đi sâu vào một sự thật quan trọng hơn: Giỏi thật sự không nằm ở bảng điểm, mà nằm ở khả năng tự học, tự xoay xở, và thích nghi với bất kỳ môi trường nào.

Nghịch Lý – Người Học Giỏi Mắc Kẹt Nơi Công Sở, Người Đội Sổ Lại Thành Đạt

“Học giỏi để làm gì?” – một câu hỏi nghe tưởng hóm hỉnh, nhưng thực ra đang ẩn chứa cả một sự hiểu lầm lớn.

Nhiều người chúng ta thường trăn trở như: Nghèo có khát vọng học giỏi, nhưng học giỏi tại sao vẫn nghèo? 

Người ta vẫn hay nửa đùa nửa thật: “Học giỏi cũng chẳng làm nên trò trống gì.” Nhưng có lẽ, điều mà ít ai nhận ra, là không phải kiểu học giỏi nào cũng giống nhau. Và cũng không phải ai nói ra câu ấy cũng hiểu đúng bản chất của sự học.

Khi “dân văn phòng” cầm cuốc trồng dâu

Trong bộ phim Our Unwritten Seoul, có một chi tiết thú vị: nhân vật chính – một cô gái tốt nghiệp ngành tài chính, chưa từng biết đến mùi bùn đất – buộc phải trở về vùng quê và học cách làm nông.

Tưởng sẽ là một bi kịch hay tình huống dở khóc dở cười, nhưng không. Cô không hoảng loạn, không than thở, không đổ lỗi cho hoàn cảnh. Thay vào đó, cô làm điều mà ít người làm: bắt đầu học lại từ đầu, một cách có hệ thống.

Cô đọc tài liệu. Tìm hiểu kỹ thuật. Áp dụng thử. Rút kinh nghiệm. Và chỉ sau một thời gian ngắn, cô đã làm được việc mà nhiều người nghĩ phải cần đến “gen nhà nông” hay kinh nghiệm lâu năm.

Vì sao?

Giỏi thật sự là biết học

Cô gái ấy không có chuyên môn nông nghiệp – nhưng cô có thứ quý giá hơn: tư duy học tập.

Đó là khả năng:

• Tiếp cận vấn đề mới mà không hoảng sợ.
• Phân rã một thứ phức tạp thành các phần có thể hiểu và thực hành được.
• Loại bỏ nhiễu, học từ sai lầm, và tự đi qua đường cong học tập.

Đó là năng lực mà nhà đầu tư Paul Graham gọi là “decipherer” – người biết cách giải mã những điều mình chưa từng biết.

Nói cách khác: người học giỏi thật sự không phải là người biết sẵn mọi thứ, mà là người biết cách biết sau.

Cái bẫy của nền giáo dục điểm số

Còn kiểu “học giỏi mà chẳng làm được gì” mà xã hội hay châm biếm? Đó thường là sản phẩm của một hệ thống giáo dục thiên về thuộc lòng và mô phỏng.

Những người học tốt trong môi trường có sẵn đề bài và đáp án – nhưng rơi vào trạng thái lạc hướng khi bước ra đời thực, nơi mọi thứ mơ hồ và không có bảng đáp án cuối sách.

Và rồi, họ – hoặc người ngoài nhìn vào họ – sẽ rút ra kết luận dễ dãi: “Học giỏi cũng vô ích.”

Không phải họ không học, mà là họ chưa từng được dạy cách học trong thế giới thật.

Mặt trái của "nghề đi học"

Trong nhiều năm trở lại đây, một hiện tượng lạ nhưng phổ biến dần hiện rõ: học trở thành một nghề, hay nói cách khác – người ta học như một cách để trì hoãn việc phải làm.

Họ học hết khóa này đến khóa khác, tích lũy đủ loại chứng chỉ, bằng cấp, workshop – nhưng khi được hỏi: “Bạn đang áp dụng nó vào đâu?” thì câu trả lời lại thường là: chưa, nhưng đang chuẩn bị.

“Học” dần trở thành một hình thức tiêu dùng – học để cảm thấy bản thân đang phát triển, để khoe với mạng xã hội, để có cảm giác an toàn – chứ không nhất thiết để hành động. Học trở thành nơi trú ẩn khỏi áp lực làm thật, thử thật, thất bại thật.

Từ một hoạt động chuẩn bị cho thực tiễn, học đang bị biến thành “sản phẩm cuối cùng”, một kiểu hành vi thay thế cho sự phát triển thực sự. Điều này tạo nên một lớp người có vẻ rất thông minh, rất cập nhật, nhưng lại lúng túng khi đối mặt với thực tế không có đáp án mẫu.

Khi "đi học" trở thành đích đến, chứ không còn là bước đệm, thì xã hội dễ rơi vào trạng thái quá tải tri thức nhưng thiếu năng lực triển khai.

Sự khác biệt nằm ở tư duy chuyển đổi

Giỏi không phải là “biết nhiều”.

Giỏi là có khả năng tiếp cận bất kỳ lĩnh vực nào, và học được nó đủ nhanh – đủ sâu – đủ tốt.

Người học giỏi thật sự có thể dịch chuyển khả năng của mình từ ngành tài chính sang trồng dâu, từ bàn phím xuống ruộng đồng, từ Excel sang phân bón.

Đó là loại người không cần biết trước, nhưng luôn có thể học sau – và học đến nơi đến chốn.

Đừng vội đánh giá một người học giỏi khi họ đang chật vật

Nếu bạn thấy ai đó từng là học sinh giỏi nhưng giờ đang loay hoay trong môi trường mới – hãy chừa cho họ một chút thời gian.

Vì đôi khi, điều họ giỏi nhất không phải là kết quả, mà là quy trình bắt đầu lại từ đầu – một cách có chiến lược và có phương pháp.

Kết luận: Đừng nhầm lẫn “học giỏi” với “giỏi học”

• Học giỏi kiểu thi cử là một chuyện.
• Còn giỏi học – giỏi tự học, giỏi thích nghi, giỏi phát triển – mới là thứ bền vững.

Câu nói “học giỏi để làm gì” có thể đúng với kiểu học “một chiều”. Nhưng với người có tư duy học thật sự, họ có thể bắt đầu lại – ở bất kỳ đâu – và vẫn tiến về phía trước.

Phạm Tuệ Linh