Tư duy Hệ thống 1 và Hệ thống 2 là gì?

Tư duy Hệ thống 1 và Hệ thống 2 (System 1 and System 2 thinking) mô tả hai kiểu xử lý nhận thức khác biệt, được giới thiệu bởi Daniel Kahneman trong cuốn sách Thinking, Fast and Slow (Tư duy nhanh và chậm).

Hệ thống 1 (System 1) là kiểu tư duy nhanh, tự động và trực giác, hoạt động mà hầu như không cần nỗ lực. Cách tư duy này cho phép chúng ta ra quyết định và đánh giá nhanh chóng dựa trên khuôn mẫu và kinh nghiệm đã có.

Ngược lại, Hệ thống 2 (System 2) là kiểu tư duy chậm, có chủ đích và có ý thức, đòi hỏi nỗ lực có mục đích. Kiểu tư duy này được sử dụng trong việc giải quyết các vấn đề phức tạp và thực hiện các nhiệm vụ phân tích, nơi cần nhiều suy nghĩ và cân nhắc hơn.

Ý tưởng cơ bản

Khi bạn đi làm mỗi ngày, bạn luôn biết nên đi tuyến đường nào mà không cần phải suy nghĩ nhiều. Bạn bước đến trạm tàu điện ngầm một cách tự động, xuống đúng điểm dừng quen thuộc và đi bộ đến văn phòng trong khi tâm trí bạn lang thang. Tất cả đều diễn ra một cách dễ dàng.

Tuy nhiên, hôm nay tuyến tàu điện đó bị ngưng hoạt động.

Trong khi đoạn đường đến trạm tàu là hành vi mang tính trực giác (System 1), giờ đây bạn bắt đầu phân tích các tuyến đường thay thế để đến nơi làm nhanh nhất.

Liệu xe buýt có hoạt động không? Trời có quá lạnh để đi bộ không? Dịch vụ đặt xe (rideshare) có đắt không?

Phản ứng của chúng ta trong hai tình huống này thể hiện sự khác biệt giữa tư duy tức thời của Hệ thống 1 và sự suy luận có chủ đích, chậm rãi của Hệ thống 2.

Tuy nhiên, ngay cả khi chúng ta nghĩ rằng mình đang lý trí, niềm tin và thiên kiến từ Hệ thống 1 vẫn chi phối nhiều quyết định của chúng ta. Hiểu được sự tương tác giữa hai hệ thống này trong đời sống hằng ngày giúp ta nhận ra các thiên kiến trong tư duy — và học cách tránh chúng.

“Các hoạt động tự động của Hệ thống 1 tạo ra những mô hình tư tưởng phức tạp một cách đáng ngạc nhiên, nhưng chỉ có Hệ thống 2 chậm rãi mới có thể sắp xếp tư tưởng thành từng bước có trật tự.”
— Daniel Kahneman trong Thinking, Fast and Slow

• Tư duy Hệ thống 1 (System 1 Thinking): Phản ứng nhanh, tự động, vô thức và cảm xúc của não bộ trước các tình huống và kích thích. Ví dụ như bạn đọc một dòng chữ trên biển quảng cáo mà không nhận ra, buộc dây giày không cần suy nghĩ, hay né một vũng nước theo bản năng.
• Tư duy Hệ thống 2 (System 2 Thinking): Cách tư duy chậm, tốn công sức và logic, được sử dụng khi giải quyết các vấn đề phức tạp. Ví dụ: tìm bạn trong đám đông, đỗ xe vào chỗ hẹp, hoặc đánh giá tỷ lệ chất lượng-giá trị của bữa ăn mua mang về.
• Tư duy tự động (Automatic Thinking): Quá trình tư duy vô thức và theo bản năng của con người. Thuật ngữ này có thể được dùng thay thế cho System 1 Thinking.
• Lý luận (Reasoning): Việc sử dụng có ý thức các thông tin sẵn có để đưa ra quyết định hoặc kết luận một cách logic, là đặc điểm then chốt của System 2 Thinking.
• Mô hình xử lý kép (Dual Process Model): Một lý thuyết trong tâm lý học phân biệt hai kiểu tư duy của con người, mô tả chúng lần lượt là vô thức và có ý thức.
• Kinh tế học hành vi (Behavioral Economics): Lĩnh vực nghiên cứu cách các yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến quyết định kinh tế, thường thông qua tương tác giữa System 1 và System 2. Nó chỉ ra cách thiên kiến nhận thức và cảm xúc khiến chúng ta lệch khỏi hành vi lý trí trong lựa chọn tài chính.

Lịch sử phát triển

Trong nhiều thế kỷ, các triết gia và nhà tâm lý học đã phân biệt giữa tư duy theo bản năng và tư duy có lý trí. Từ thế kỷ 17, Descartes đã đề cập đến thuyết nhị nguyên tâm–xác (mind-body dualism).

William James — nhà tâm lý học người Mỹ — là người đặt nền móng cho ý tưởng này vào cuối thế kỷ 19. Trong cuốn Principles of Psychology, ông cho rằng có hai kiểu tư duy: tư duy liên tưởng (associative) và tư duy lý luận thực sự (true reasoning). Kiến thức liên tưởng bắt nguồn từ kinh nghiệm quá khứ, còn lý luận thật sự được dùng trong các tình huống mới và chưa quen thuộc. Tư tưởng của ông đặt nền tảng cho khái niệm System 1 và System 2.

Đến năm 1975, hai nhà tâm lý học Michael Posner và Charles Snyder đã phát triển mô hình xử lý kép (dual-process model) trong cuốn Attention and Cognitive Control. Đây là phiên bản tinh vi hơn ý tưởng của James, phân biệt hai kiểu tư duy là automatic (tự động) và controlled (kiểm soát). Họ định nghĩa như sau:

Quá trình tự động (Automatic Processes) có các đặc điểm:

• Phát sinh không chủ ý (unintentionally);
• Tốn ít tài nguyên nhận thức;
• Không thể dừng lại tự nguyện;
• Xảy ra một cách vô thức.

Quá trình kiểm soát (Controlled Processes) có các đặc điểm:

• Được khởi động có chủ đích (intentionally);
• Tốn nhiều tài nguyên nhận thức;
• Có thể dừng lại tự nguyện;
• Xảy ra một cách có ý thức.

Tuy nhiên, năm 1992, John Bargh đã thách thức đặc điểm cứng nhắc này và cho rằng rất khó để một quá trình đáp ứng đủ bốn tiêu chí trên.

Đến năm 2011, Daniel Kahneman đã xuất bản cuốn Thinking, Fast and Slow, chính thức phổ biến hai khái niệm System 1 và System 2, vốn được đặt tên bởi Keith Stanovich và Richard West từ năm 2000. Công trình của Kahneman cho thấy cách các thiên kiến nhận thức tác động sâu rộng đến tư duy và quyết định, từ đó làm sáng tỏ mối quan hệ giữa tâm lý học và kinh tế học.

“Tất cả chúng ta đều quen với cảm giác cố gắng không nhìn chằm chằm vào một cặp đôi ăn mặc lạ lùng ở bàn bên cạnh trong nhà hàng. Chúng ta cũng biết cảm giác gượng ép đọc một cuốn sách chán ngắt, liên tục phải quay lại đoạn mình vừa lướt qua. Và ai cũng từng trải qua việc không nói ra điều thô lỗ với ai đó. Một trong những nhiệm vụ của Hệ thống 2 là kiềm chế các xung động từ Hệ thống 1 — nói cách khác, Hệ thống 2 chịu trách nhiệm về kiểm soát bản thân.”
— Daniel Kahneman

Các tác giả tiêu biểu có ảnh hưởng đến học thuyết 2 mô hình tư duy hệ thống

• Daniel Kahneman: Nhà tâm lý học nổi tiếng trong lĩnh vực behavioral economics (kinh tế học hành vi), có ảnh hưởng lớn trong nghiên cứu về đánh giá và ra quyết định. Cuốn sách năm 2011 của ông, Thinking, Fast and Slow, đã phổ biến khái niệm System 1 & System 2.
• William James: Nhà tâm lý học, triết gia và sử gia người Mỹ, là người đặt nền móng đầu tiên cho lý thuyết về hai kiểu tư duy vào cuối thế kỷ 19. Công trình của ông có ảnh hưởng đến các nghiên cứu hiện đại về dual process model. Tại Đại học Harvard, ông là một trong những người đầu tiên giảng dạy môn tâm lý học tại Mỹ.
• Michael Posner: Nhà tâm lý học người Mỹ, cùng với Charles Snyder, là người đầu tiên chính thức giới thiệu mô hình xử lý kép (dual process model). Trong cuốn Attention and Cognitive Control, hai ông mô tả hai kiểu tư duy là tự động (automatic) và kiểm soát (controlled).