Là một người quản lý dự án, việc ra quyết định là phần quan trọng trong công việc. Nhưng làm sao để bạn chắc chắn rằng mình đang đưa ra quyết định tốt nhất dựa trên dữ liệu có sẵn? Thực tế, nhiều người không làm được điều đó.

Quá trình ra quyết định rất dễ bị lệch hướng bởi cái gọi là thiên kiến nhận thức (cognitive biases): những sai sót trong tư duy và lý luận. Mọi người đều có thiên kiến, bất kể trí thông minh, học vấn hay kinh nghiệm. Những thiên kiến này thường khiến chúng ta đưa ra quyết định sai lầm do cảm xúc, ký ức hoặc định kiến sẵn có về cách mọi việc “nên” diễn ra.

Nhận diện được thiên kiến của bản thân là bước đầu tiên để vượt qua chúng.

1. Thiên kiến xác nhận (Confirmation Bias)

Confirmation bias xảy ra khi bạn chỉ tìm kiếm những bằng chứng tích cực và phớt lờ những bằng chứng tiêu cực. Ví dụ, bạn tin rằng phương pháp Agile là tốt nhất cho tổ chức của mình. Do đó, bạn chỉ tập trung vào các báo cáo khen ngợi Agile và bỏ qua hoặc không xử lý các thông tin tiêu cực. Điều đó không có nghĩa Agile không phù hợp, mà là bạn không thực sự biết liệu nó có phù hợp hay không. Bạn có thể vô tình đưa ra kết luận đúng nhưng vì lý do sai.

→Cách vượt qua: Luôn sẵn sàng chất vấn niềm tin của chính mình, chủ động tìm kiếm thông tin trái chiều – ngay cả khi bạn tin chắc vào niềm tin đó.

2. Thiên kiến thông tin (Information Bias)

Information bias phát sinh từ suy nghĩ rằng “càng nhiều thông tin càng tốt”, dẫn đến việc thu thập cả những dữ liệu không liên quan, tốn kém hoặc không khả thi. Ví dụ, khi tìm nền tảng quản lý dự án mới, bạn dành thời gian đánh giá cả những phần mềm không phù hợp với công nghệ hiện tại hoặc vượt quá ngân sách – chỉ vì bạn muốn “đầy đủ thông tin”.

→Cách vượt qua: Xác định phạm vi (scope) rõ ràng trước khi thu thập dữ liệu: tính năng cần thiết, môi trường hỗ trợ, chi phí. Chỉ tìm kiếm những thông tin nằm trong phạm vi này.

3. Thiên kiến vụ lợi cá nhân (Self-Serving Bias)

Self-serving bias khiến chúng ta quy thành công là nhờ bản thân, và đổ lỗi thất bại cho người khác. Ví dụ: khi dự án thành công, bạn cho rằng do đội nhóm làm việc tốt; nhưng nếu thất bại thì lỗi là do khách hàng hay bên thứ ba.

→Cách vượt qua: Phân tích thất bại một cách khách quan. Học cách tự nhìn lại bản thân và nhóm, thay vì phòng thủ. Văn hóa nhóm thân thiện và minh bạch sẽ giúp giảm thiên kiến này.

4. Quá lạc quan (Overoptimism)

Tại sao dự báo thường thiếu chính xác? Overoptimism khiến người quản lý dễ mô tả viễn cảnh tốt nhất, bỏ qua các yếu tố rủi ro tiềm ẩn. Đây là một dạng của planning fallacy – thiên kiến cho rằng mọi thứ sẽ diễn ra thuận lợi.

→Cách vượt qua: Dựa vào dữ liệu lịch sử, thêm hệ số trễ hoặc rủi ro vào dự báo. Đừng ước tính dựa trên hy vọng, hãy dựa trên thực tế.

5. Thiên kiến hiện trạng (Status-Quo Bias)

Status-quo bias khiến bạn phản đối thay đổi chỉ vì "cách cũ vẫn đang hoạt động". Ví dụ: bạn tiếp tục dùng biểu mẫu giấy thay vì chuyển sang biểu mẫu điện tử, dù việc chuyển đổi là dễ dàng và hiệu quả hơn.

→Cách vượt qua: Đánh giá lợi ích và rủi ro thực sự của thay đổi. Đừng để cảm giác “an toàn” ngăn cản sự tiến bộ.

6. Hiệu ứng đám đông (Bandwagon Effect)

Bandwagon effect khiến bạn đồng ý với ý kiến sai chỉ vì số đông đã đồng tình. Ví dụ: trong một cuộc họp, mọi người chọn một phương án dù nó có vấn đề – bạn vẫn chọn theo vì không muốn “làm mất hòa khí”.

→Cách vượt qua: Làm rõ lý do đằng sau lựa chọn. Tạo không gian an toàn để mọi người phát biểu ý kiến thật lòng.

7. Nghịch lý Abilene (Abilene Paradox)

Abilene paradox là một dạng nghiêm trọng hơn của bandwagon effect. Ở đây, cả nhóm đồng ý làm một điều mà không ai thực sự muốn – chỉ vì ai cũng nghĩ người khác muốn. Ví dụ “cả nhà cùng đi Abilene” mà không ai thật sự muốn đi, chỉ vì muốn làm vừa lòng người khác.

→Cách vượt qua: Giao tiếp trung thực. Khuyến khích phản hồi trung thực về mong muốn cá nhân trong nhóm.

8. Thiên kiến người sống sót (Survivorship Bias)

Survivorship bias khiến bạn chỉ nhìn vào những trường hợp thành công và rút ra kết luận sai. Ví dụ: "Tỷ phú bỏ học rất nhiều" – nhưng không xét đến hàng triệu người bỏ học thất bại.

→Cách vượt qua: So sánh cả thành công và thất bại. Học từ thất bại thường hiệu quả hơn là chỉ học từ thành công.

Không ai hoàn toàn vô thiên kiến. Điều quan trọng là nhận diện và đặt câu hỏi cho tư duy của chính mình: Liệu bạn đang ra quyết định dựa trên lý trí hay cảm xúc? Hãy xây dựng hệ thống kiểm tra chéo (checks and balances) trong nhóm, nơi mọi người được khuyến khích phản biện và đề xuất phương án thay thế. Người quản lý dự án chính là người dẫn đầu trong việc thúc đẩy sự tỉnh táo tư duy và văn hóa nhóm không thiên kiến.

Link bài viết gốc